As traballadoras das fábricas de mistos na Coruña foron un colectivo con moita presenza na cidade e tamén un dos de maior conflitividade laboral debido ás súas malas condicións de traballo, mais tamén á forte unión entre as mulleres que nelas traballaban capaces de plantar cara cando a ocasión o requiría.
Había varias fábricas de mistos na cidade, a fábrica de Manuel Docampo y Campo, a de Antonio Bescansa… mais a máis importante foi a que montou o industrial de orixe vasca Enrique Zaragüeta en 1871 que tivo continuidade ata mediados do século XX. Daban traballo a un colectivo obreiro maioritariamente feminino, as misteiras. No caso da de Enrique Zaragüeta, máis tarde chamada Viuda de Zaragüeta, existen documentos que falan de que traballaban alí, nun momento determinado, 154 empregados, 143 mulleres e 11 homes aínda que no primeiro terzo do século XX pasaron en moitas ocasións das 250 persoas traballando. As fábricas de mistos estaban situadas fóra das zonas poboadas da cidade polo perigo que podían supor. No caso da Viuda de Zaragüeta en San Xurxo de Afora, no lugar de Castiñeiras de Arriba, no número 17 da rúa Castiñeiras, nas instalacións onde funcionara con anterioridade unha nave de fundición de Manuel Solórzano. Existen documentos que se refiren ao lugar onde estaba situada como o “lugar da Poza ou da Palloza” (que claramente non se corresponde coa actual Praza da Palloza).
En 1894 o estado español crea a “Compañía de Cerillas y Fósforos” trala implantación pola lei de presupostos de 1892 do monopolio fiscal estatal sobre a fabricación e venda de mistos, o que suporía certas dificultades para as fábricas de mistos e así, co monopolio, a maior parte das pequenas fábricas galegas desaparecerán. Na relación de fabricantes de “cerillas fosfóricas” publicada no Diario Oficial de Avisos de Madrid de xullo de 1900 xa só figuran tres fábricas en Galiza, unha en Muros, outra en Ribadeo, e a de Viuda de Enrique Zaragüeta y Hermano, na Coruña. A expropiación polo estado en 1911 das fábricas de mistos que aínda estaban en mans de particulares remataría en 1922 coa creación da “Compañía Arrendataria de Fósforos”, que en adiante xestionaría as dez fábricas que quedaran en España das máis de oitenta existentes trinta anos antes.
Condicións laborais e conflitividade
A produción de mistos precisaba moita man de obra, pouco cualificada e maioritariamente feminina, nas tarefas de fabricación, enchido, empaquetado e envasado das caixiñas dos mistos. Traballábase en horario de mañá e tarde, 10h ao día, seis días á semana, aínda que tamén se facían horas extraordinarias. Os lugares de traballo eran claramente insáns, pouco ventilados e iluminados, comían alí ao mediodía, quentaban a roupa que traían mollada das longas camiñadas desde as súas casas até a fábrica…
Xunto ás xornadas laborais longas, en espazos inadecuados e aos baixos salarios, había tamén outra dificultade porque para poder fabricar estes mistos había que traer de fóra toda a materia prima e calquera alteración do mercado repercutía negativamente no traballo das mulleres ao cobrar por obra feita, “a destajo”. Se non se pode traballar por falta de material, non se cobra, e esta situación foi bastante frecuente ao longo da historia desta fábrica e ás chamadas de auxilio das misteiras acudiron sempre traballadoras doutros colectivos obreiros da cidade, é o caso das cigarreiras, recadando fondos cos que paliar a falta de traballo na fábrica. O certo é que a unión que entre as traballadoras hai e a solidariedade con outros colectivos laborais da cidade foi sempre extraordinaria, o apoio mutuo, a caixa de resistencia, explican moitas veces a capacidade para manterse en folga longos períodos de tempo.
“Se trata de un plante o huelga verdaderamente singular. Los fundamentos que la han originado no son los, que acaso se le atribuyan por elementos interesados en contrarrestarla, sino los que nuestros comunicantes de 180 a 200 obreros alistados en la fábrica — empujados por un poderoso deseo de aclarar las cosas y decir la verdad al público, quieren poner de manifiesto algo esencial.— La producción de la fábrica de cerillas de la localidad puede y debe ser infinitamente más selecta. La pésima calidad de las cerillas coruñesas “no depende de la mano de obra, sino del procedimiento y de los materiales.”[…] Hay un encargado de la fábrica, llamado D. Celedonio Esteban. Este señor—dicen—– es incompatible con la tranquilidad de los obreros, con la buena fabricación y con el crédito de los productos coruñeses.[…] Nadie ignora cuánta fama, muy justa por cierto, tenía la cerilla coruñesa en toda España. Los productos de la fábrica de Zaragüeta se abrían paso en todas partes […] lo que hoy sucede (es que) las cerillas coruñesas no tienen salida. Los pedidos se suspenden. Por consecuencia, no hay trabajo. En cuatro meses, las doscientas obreras no han trabajado más que veintitrés días por falta de labor, […] es culpa del encargado de la fábrica, por su defectuoso régimen, por su incompetencia y por sus intereses particulares. Mientras no le destituyan—añaden—no habrá paz ni buena cerilla. Ayer lunes hacia treinta días que no trabajaban. […] Nosotros hemos acogido las manifestaciones de las laboriosas cuanto simpáticas obreras, casi todas ellas madres de familia o sostén de sus mayores, y deseamos que su situación se despeje, que torne la normalidad a la fábrica y que las cerillas coruñesas vuelvan a ser lo que fueron (LVG 24/8/1915)
Sindicatos
O das misterias é probablemente o colectivo con máis participación societaria. Nos primeiros meses do século XX forman unha sociedade de socorros mutuos denominada La Unión que se constitúe con data do 23 de marzo de 1900, logo no 1901 recolle a prensa novas sobre estas sociedades de tipo sindical “Se han agremiado, constituyendo un Sociedad de resistencia, las operarías de la fábrica de fósforos de la señora viuda de Zaragüeta. Se dedican estos días a redactar el reglamento por que habrán de regirse, y en breve se reunirán con objeto de aprobarlo, remitirlo a la sanción del gobernador y nombrar Junta directiva.” (LVG 2/4/1901)
A participación das misteiras na vida das diferentes organización da cidade era alta, xa no 1902 na comisión organizados do Centro de Estudos Germinal aparece unha única muller Teresa Rouco, operaria da fábrica de mistos.
En outubro de 1916, quedaba constituída “La Lucha”, a sociedade de traballadoras e traballadores da fábrica de mistos desta cidade que “procuraba o melloramento moral e material de todos para a defensa dos seus intereses empregando os medios lexítimos ao seu alcance”. E así do mesmo xeito que as cigarreiras, as misteiras coruñesas traballaron en común para melloraren a súa situación mediante folgas, peches na fábrica, constitución de sindicatos…
E constituída esa sociedade convocan folga “Desde ayer están en huelga los obreros y operarías de la fábrica de cerillas de la señora viuda de Zaragüeta. Abandonaron el trabajo por las mismas razones que los llevaron al paro hace poco más de un año. Se quejan ahora, como entonces, de las malas condiciones del material que se les da para elaborar las cerillas. Dicen que además de quemarles los dedos, la substancia fosfórica que empican que es pésima según repiten, no les permite dar la cantidad de labor que producirían si el material fuese bueno. Para protestar contra esto designaron una comisión de dos compañeros de trabajo, quienes se pusieron con aquel fin al habla con el encargado de la fábrica. La entrevista dió por resultado el despido de aquellos dos comisionados. Y en vista de esto, como solidaridad con ellos, los demás obreros y obreras del establecimiento abandonaron el trabajo. Se reunieron después de esto, anoche, y acordaron persistir en la huelga mientras no sean admitidos los dos obreros despedidos y no se mejore la calidad del material que se emplea en la elaboración de las cerillas. Para demostrar al pueblo las razones que aconsejan la huelga publicarán una hoja impresa” (LVG 23/12/1916)
Fronte a esa unión e solidariedade a viúva de Zaragüeta responde cunha ameaza de peche patronal e escribe á prensa:
“Ayer hemos recibido la siguiente carta: […] para que los interesados se enteren de mis propósitos. Bajo pretexto de la mala calidad de las cerillas, por emplear primeras materias deficientes, adulteración de la fórmula oficial para su fabricación y otro sin número de inexactitudes (propaladas por los operarios de mi fábrica y acogidas por la prensa local), me ha planteado una huelga que no atino a resolver, por las condiciones en que se viene desarrollando. Como todos esos infundios quedan desvirtuados primero por las retractaciones que los obreros hicieron ante el señor gobernador civil y últimamente por el informe que el señor ingeniero inspector enviado por el Estado, para comprobar tan infundiosas quejas, ha enviado a dicha superioridad, me considero relevada de toda responsabilidad y a cubierto de censuras inmerecidas, renunciando por tanto a tratar de justificarme de imputaciones que me dirigieron mal aconsejados quizás, muchos a quienes solamente merezco respeto y consideración. Como el motivo de la huelga solamente fue el despido de dos obreros que trataron de erigirse en mandatarios, desobedeciendo al encargado de la fábrica y coaccionando a todo el personal que en número de 180 aproximadamente abandonaron el trabajo sin meditar los perjuicios que me irrogaban con decisión tan absurda, me veo en el violento trance de tomar una determinación, que lamento por ellos, pero que ellos buscaron. Para terminar con esta situación tumultuaria, de acometer a mis empleados a pedradas y otros excesos que vienen cometiendo saliéndose de la legalidad, sepan que mí decisión es rescindir el contrato con el Estado y cerrar la fábrica definitivamente, cuyas gestiones empezaré en breve. Calmen, pues, sus ánimos exaltados sin razón y no culpen a nadie de mí decisión pues ellos solamente son los causantes de mi resolución (LVG 31/1/1917)
Mais iso eran só ameazas porque antes dun mes de facer pública esta intimidación chega a resolución do conflito:
La huelga de cerilleras. Solución satisfactoria
“Conforme a lo convenido en la reunión celebrada el martes en el salón de sesiones del Ayuntamiento, por iniciativa del alcalde, para tratar de resolver la huelga planteada por las obreras de la fábrica de cerillas de la señora viuda de Zaragüeta, el Sr. Casás solicitó y obtuvo ayer una entrevista con aquella distinguida dama; y acompañando al presidente de la Asociación de las huelguistas, y varios operarios, interesó una solución satisfactoria al conflicto. Encareció de la distinguida y bondadosa propietaria de la fábrica, que olvidara cualquier molestia que se le hubiese inferido, inadvertidamente, en los incidentes de la huelga, y que él, personalmente, y en nombre del pueblo de La Coruña, agradecerla se pusiese fin a la situación angustiosa para cerca de doscientas familias interesadas en la cuestión Hubo mutuas explicaciones, y la señora viuda de Zaragüeta dando una prueba más de sus buenos sentimientos, expresó que perdonaba todo lo ocurrido, declarando que, ante los requerimientos del alcalde, se complacía en dar a las huelguistas la satisfactoria noticia de que podían retornar todas, sin excepción alguna, a sus labores en la fábrica” (LVG 9/2/1917)
Mais non sempre as folgas máis longas e máis numerosas foron por falta de traballo ou polos baixos salarios… en varias ocasións faise folga contra os abusos de todo tipo que se exercen contra elas e en defensa da dignidade das propias traballadoras “débese evitar que o encargado exerza coacción coas obreiras para conseguir os seus torpes propósitos” e acórdase que tres obreiros e sete obreiras (Antonia María Prego, Josefa Costoya, Manuela Precedo, María Couso, Manuel Miguel, Juana Ares e María Bregua) visitasen a dona da fábrica e os encargados para previlos que, se no sucesivo se cometía polos xefes do traballo algún abuso declararían a folga (Informe da Comisión de Vixilancia 16–11–1912)
Xunto a isto cómpre salientar que a unión entre traballadoras de diferentes sectores era moi habitual Así recolle o Noroeste nunha crónica da folga de agosto de 1915 (El Noroeste 27/8/1915) “Un obrero de la sociedad de oficios varios aconsejó a las huelguistas que no depongan de su actitud hasta conseguir la expulsión del encargado de la fábrica, otro las alentó a seguir luchando prometiéndoles que tendrán el apoyo de todas las demás sociedades para todo cuanto sea menester”.
Tal e como diciamos as folgas eran moi comúns neste gremio, en 1920 recolle El Orzán “Ayer por la mañana se declararon en huelga de brazos caídos las operarias de la fábrica de cerillas fundamentando su actitud en el hecho de que no les fue concedido en aumento de jornal que tienen solicitado (El Orzán 8/6/1920) Como vemos o baixo xornal e toda caste de condicións precarias levaron as traballadoras en moitísimas ocasións a ter que realizar folgas, tamén pola mala calidade da materia prima coa que traballan ou as malas condicións dos lugares de traballo, xa en 1908 recolle a prensa “prometió atendiendo un requirimento de los operarios higienizar el local”. Con forza e enteireza foron capaces de manterse até dous meses en folga … mais tamén realizaron paros para apoiar as súas compañeiras como cando en 1933 se poñen en folga para defender os dereitos das traballadoras maiores ás que botaban, despois de traballar 40 anos, para que non tiveran dereito ao retiro. Así o contaba o sindicato anarquista CNT (25/11/1933) “… Veremos si así aprenden los malditos burgueses a respetar a los trabajadores y a no jugar con su dignidad rodeando sus hogares de la más espantosa de las miserias”
Ademais de organizacións sindicais na fábrica de mistos funcionaron dous montepíos “El Apoyo Mutuo” y el “Montepío Libre de Cerilleras”. El Apoyo Mutuo constitúese o 10/5/1934 e está presidido por un obreiro aínda que na comisión directiva hai tamén varias mulleres: Mercedes Lagares, Josefa Aguiar e Matilde Rodríguez. Montepío Libre de Cerilleras créase o 18/5/1934 e non é unha sociedade mixta, non só a dirección está ocupada por mulleres se non que as súas asociadas eran exclusivamente mulleres. A presidenta era Julia Blanco Viñas, tesoureira Soledad Fernández Míguez e secretaria Celia Someso García ademais de dúas vogais.
Incendios
Un dos incendios máis soados na Coruña durante as primeiras décadas do século XX foi o da fábrica de mistos. O 9 de xuño de 1906, era sábado e pouco despois de que as traballadoras remataran a súa xornada declarouse un incendio. Pronto o lume alcanzou grandes dimensións e a fábrica quedou completamente destruída, coa excepción dalgúns útiles que puideron salvar as propias empregadas. A prensa da época informou amplamente do grave suceso. A crónica de La Voz ocupa case toda a portada dese domingo «O voraz incendio levou a miseria a cen honrados e modestos fogares, alimentados ata hoxe por reducidos, pero ben administrados xornais». As obra de reconstrución son dirixidas polo arquitecto Juan de Ciórraga, e reanúdase o traballo na fábrica a finais de 1907.
Golpe de Estado e peche
En xullo de 1936 as traballadoras da fábrica de mistos conseguían unha das súas reivindicacións máis continuada, a xubilación a partir dos 55 anos, mais a alegría só durou uns días… Logo do golpe de estado, a fábrica pechou durante varios meses, mais pronto volveu ao seu traballo, porque durante o conflito bélico destruíranse as fábricas de mistos de Irún e Oviedo, non funcionaba a madrileña de Carabanchel e non podía contarse, por estar en zona republicana, as de Valencia e Alcoy, dispoñendo os franquistas só das de Sevilla, Tarazona e Palma. Para traballar na nova etapa da fábrica, era necesario presentar certificados de adhesión ao “Movemento”, motivo polo cal serían rexeitados parte dos antigos empregados. En total, renovaron a actividade preto de 300 traballadoras.
Logo na década seguinte a popularización dos chisqueiros iría acabando co negocio da fabricación de mistos e na metade da década dos 50 a fábrica pecharía definitivamente.
Podes descargar desde aquí o dossier completo de prensa da época.