A tenda de Isa non tiña rótulo, non tiña 3×2, nin folleto publicitario. Tiña unha conta física e outra virtual. Na física, aquela libretiña, ía fiando a todo o barrio. A virtual, cando o ICloud aínda non existía, era a súa memoria. Lembrábase de que marca de gasosa se consumía en cada casa, das chuches permitidas polas nais, da hora da merenda e se merendabas sempre o mesmo até che tiña o bocata de panceta preparado. Si panceta, porque un día estabas alí contándolle que lle romperas sen querer as gafas a Vanesa e ela, que estaba coa máquina de cortar friame, déracha a probar consolando a túa traxedia dos 7 aniños e medio. E a panceta estaba rica, e os coidados de Isabel, aínda máis.
A tenda de Isa foi unha herdanza materna. Antes de ser a tenda de Isa era a tenda da señora Estrella. Á cativada da Travesía de Navarra mandábannos a Estrella a coller unha botella de Revoltosa “e que mo apunte” Estrella e Roberto chegaran a aquela zona da cidade cando non había nin barrio senón tan só unha canteira. A Canteira era como lle chamaba o señor Roberto a nosa rúa. Contábanos que a súa fora case a primeira casa do lugar, que a fixeran con esforzo, axuda e unhas dúas mil pesetas. Eran contos verdadeiros que relataba mentres paseaba con nós pola beirarrúa da nosa rúa, na beira na que estaba a súa tenda. E aínda que foras moi pequerrecha calculabas que dúas mil pesetas daban só para os frigodedos do verán a repartir entre xogos, e por pequerrecha que foses os datos sorprendentes da memoria local non se che esquecían na vida. Os pais e as nais podían facer comunidade e aquelo que aínda non se chamaba conciliación. Facíano tranquilamente porque sabían que o señor Roberto paseaba con nós, e a señora Estrella coa axuda de Isa preparábanos a merenda. Era un servizo social integral, comunitario e gratuíto sen estratexia de venta. Malia non contar con 3×2 saía bastante máis a conta mercar alí.
O edificio era unha casa de baixo, máis un, máis baixo cuberta. No portal do baixo estaba a tenda, pequeniña e axeitada cun mostrador e unha escaleira. Detrás da porta que daba á rúa apiladas as caixas de envases retornables de Estrella Galicia. Na escaleira, que daba a casa familiar da outra filla, sentábaste a tertuliar, falabas do Dépor, e o sobriño Rober che poñía ao día das novidades musicais nos oitenta –que eran moitas– O mostrador como fronteira entre o público e a tendeira estaba franqueado por dúas portas que daban accesos; desde a tenda e desde o portal á vivenda. Ao rematar a vivenda unha horta: unha figueira, unha maceira, leitugas, en tempos tiveran até porcos e por suposto pitas poñedoras para abastecer a tenda. Economía e subministros de proximidade nun momento no que a sostenibilidade non se pronunciaba, pero existía.
A señora Estrella atendeu a tenda até o último día da súa vida en 1989 o día en que a pequerrechada de San Amaro soubemos da angustia de esperar por unha ambulancia que chega tarde. Isa gardou un intenso loito traballando día a día. Co seu pelo recollido e a súa cariña un pouco maquillada para atender ao público. Sempre adicada á profesión de tendeira. Afrontando como mudaban as formas do comercio na segunda metade do século XX. De atender a pequena explotación hortoagrícola e ir coa súa sella na cabeza até o Campo da Leña a recoller o leite para vender, a porfiar cos viaxantes das multinacionais. Do abastecemento directo aos servizos de distribuidores. De luns a venres en horario partido. Por sorte para nós aquel recuncho do recuncho do Atlántico nunca resultou demasiado atractivo para as cadeas comerciais e o Claudio máis cercano estaba a catrocentos cincuenta metros. A Coruña fora, precisamente unha das cidades elixidas para abrir un dos primeiros supermercados da autarquía franquista. En setembro de 1958 non moi lonxe de Estrella inaugurarase o primeiro super de autoservizo da CABSA estatal nos baixos do mercado de San Agustín. Todo un acontecemento.
Tres décadas despois as tendas pequenas rexentadas en familia seguían sendo unha rede imprescindible en moitas cidades, e moitas nenas e nenos da EXB gozamos aínda dunha Isa nas nosas vidas. Pero sumando unha década máis as cousas mudaran demasiado. Pasamos da cidade compacta á cidade difusa. As distancias xa se medían en tempo, as compras deslocalizáronse, as pantallas empezaron a auxiliar nos coidados e Isa colleu a xubilación que non gozara súa nai. Co peche das Isas das nosas cidades rematou unha forma de concibir o espazo común e comunitario.
Moitos anos despois, cando outra memoria, a histórica, deixou de dar tanto medo soubemos que o señor Roberto viñera da cunca mineira astur-leonesa chamado polas Belfas mariñas do Santo Amaro navegante e elixiu este lugar tan lonxe de todo para empezar unha nova etapa que foi máis dura do previsto. O señor Roberto paseaba teimudamente o lugar e soubemos moito máis tarde que ao señor Roberto San José Aguilera lle pasearan ao seu irmán Niceto, fotógrafo da UXT atopado no areal de Bastiagueiro na outra beira da Ría.
Aforrándonos cun sorriso os detalles de semellante sufrimento soubemos que Isa e a súa irmá coñeceron a ameaza do medo con maiúsculas. No negocio pequeno con vivenda pegada preto de onde se represaliaba á xente na Coruña, esta familia daba acubillo a persoas perseguidas da nosa cidade. Porque mentres a figueira seguise dando figos e sombra nesa casa, axudábase.
Entendemos así, cando estas cousas de grandes oímos porque cada acougo, cada bocata e cada conto de Isa estaba impregnado de empoderamento feminino, altruísmo, compromiso e ideas progresistas. Pouco tempo antes de que Isa xa non nos puidera contar máis cousas contounos todas estes contos verdadeiros que noutros tempos non se podían contar.
Isabel San José Fariña (1930–2020) naceu coetánea ao berro de liberdade das flappers e chegou a vivir tres semanas dos anos vinte do século vinte e un. Este recordo, que semella individual, é, en realidade, un construto colectivo acompañado co recordo familiar do sobriño de Isa –Roberto López San José–, asesorado documentalmente pola Asociación para a recuperación da Memoria Histórica da Coruña e alimentado coa memoria social da clientela fiel daquela tenda sen rótulo.
